TOMOS Y GWEHYDD 

 

Ganwyd Thomas Griffiths ym 1798 pan oedd George y trydydd  yn teyrnasu. Roedd yn byw ar ffarm Penbontbren, rhyw hanner can erw o dir ym mhlwyf Llangynnwr i’r de o’r afon Tywi, ger tre Caerfyrddin. Roedd yn un o bump o blant. Roedd Mary, ei unig chwaer, yn bum mlynedd yn hŷn ac roedd ganddo tri brawd, William, David a Richard. Dyma gyfanswm y teulu sydd wedi ei ddarganfod mor belled yng nghofnodion eglwys plwyf Llangynnwr.  Roedd tad Thomas, William Griffith, a’i fam Catherine yn ffarmio'r tir cymysg a chorslyd sy’n gorwedd i’r gogledd o’r A48 yn Nant y Caws, ar lannau Nant Pibwr. Mae’n debygol fyddai William a Catherine yn ychwanegi at eu hincwm trwy nyddu a gwehyddu brethyn cartref yn ôl arferiad cyffredin y cyfnod.

          Fyddai Thomas yn gorfod gweithio tra’n ifanc iawn, roedd addysg ffurfiol yn brin i fechgyn, ac yn fwy prin i ferched. Yn ôl y dystiolaeth doedd Catherine, mam Thomas, ddim yn medru ysgrifennu ei enw, er hynny, yn debygol iawn o fedru darllen. Roedd yr ysgol Sul yn ceisio sicrhau fod  pawb yn medru darllen eu Beibl. Cymraeg oedd unig iaith y teulu, fel dengys y cyfrifiadau ar ôl cyfrifiad 1841, (Doedd ’41 ddim yn cofnodi iaith). Gan fod y boblogaeth i gyd yn cael eu bedyddio, priodi a’u claddu yn eglwys y plwyf, does dim gwybodaeth am enwadaeth y teulu ar hyn o bryd.

          Yng ngwanwyn 1809 fe dderbyniodd y teulu ergyd drom, bu farw'r tad, William yn 39 mlwydd oed. Does dim modd gwybod sut y bu farw, naill ai trwy afiechyd neu ddamwain. Fe’i claddwyd ym mynwent eglwys Llangynnwr. Saif yr eglwys ar fryn sy’n edrych i’r dwyrain ar Ddyffryn Tywi, un o’r golygfeydd hyfrytaf yn y byd o bosib.

            Yn ôl arferiad y dydd, priododd Catrine o fewn blwyddyn. Roedd Richard Rees, Penddaulwyn Isaf, yn ŵr gweddw, a tua naw mlynedd yn iau na Catherine. Fe’u priodwyd, dan drwydded, yn eglwys Llangynnwr. Yn ôl y dystiolaeth, John oedd eu hunig blentyn, gannwyd ef ym 1816, pan oedd Catherine yn 45 mlwydd oed. Pan oedd Thomas yn ugain bu farw ei lys-dad, yn 39 mlwydd oed, yr un oedran a’i dad. Ac mae Richard Rees, fel William Griffith, wedi ei gladdu ym mynwent eglwys Llangynnwr. Fe saif ffarm Penddaulwyn Isaf ar yr hewl o Llangynnwr i Gapel Dewi hyd at heddiw.

          Fu Catherine yn ffermio am ragor na deugain mlynedd gyda chymorth ei theulu. Bu farw ym 1859 yn 88 mlwydd oed. Fe’i claddwyd ym mynwent eglwys Llangynnwr, ac mae ei charreg fedd i'w weld yn sefyll yng nghysgod yr hen ywen fawr a saif yn agos at y wal orllewinol.

          Roedd tref Caerfyrddin yn ffynnu yn y cyfnod yma, trwy allforio nwyddau o bob math yn cynnwys tun, glo, llechu, caws, menyn, coed ac eog wedi piclo. Ond yn fwy pwysig i’r stori yma ydy’r ffaith fod y dref yn ganolfan i’r diwydiant gwlân, gyda llawer o felinau gwlân a chytiau gwehyddu yn ardal Pentrefelin. Ar y pryd, Caerfyrddin oedd y dre fwyaf yng Nghymru o ran maent a phrysurdeb. Yng Nghaerfyrddin wnaeth Thomas gyfarfod a Hannah William. Fe’u priodwyd yn eglwys Sant Pedr yn Nhachwedd 1826. Ganwyd eu plentyn cyntaf, Mary, ar y 17eg o Fehefin, 1827; fe'i bedyddiwyd yng nghapel Tabernacle, Teras Waterloo, Caerfyrddin. Gan mae capel y Bedyddwyr ydy hwn, efallai mae dyma enwad teulu Hannah. Ganwyd eu hail blentyn, John ym 1829 ac fe’i bedyddiwyd yn eglwys Sant Pedr. Dyma’r unig ddwy record o fedydd yn y teulu sydd wedi ymddangos mor belled, fydd rhaid  ymchwilio cofnodion  Bethel, sef  capel y bedyddwyr yn Llangyndeyrn.. Mae cofnodion eglwys San Pedr yn dangos fod y teulu yn byw yn Bridge Street, Stryd y Bont heddiw. Ardal gymharol dderbyniol ar y pryd i'w gymharu ag ambell i ardal. Roedd hi’n gyfnod chwyldroadol yn hanes y dre, gyda therfysgoedd gwleidyddol a chymdeithasol dros welliant safon byw yn digwydd yn aml. Efallai bod hyn yn esbonio pan wnaeth Thomas a Hannah gefni ar y dre am y wlad. Roedd Thomas wedi ei  hyfforddi i fod yn wehydd.

          Erbyn cyfrifiad 1841 mae teulu Thomas a Hannah wedi symud i Gwm Gwendraeth Fach, i bentrefan Felindre ym mhlwyf Llangyndeyrn. Eu cartref newydd oedd bwthyn ‘Pandy’, un o sawl bwthyn gyda gardd a’u hadeiladwyd ar gyfer gweithwyr y felin flawd a’r felin wlân. Roedd Nant Drysgeirch yn troi oleua pedair rhod yn ardal Felindre. Roedd y teulu wedi cynyddu; erbyn hyn roedd saith o blant, sef Mary, John, Sarah, David, William, Elizabeth a’r babi, Catherine, yn bythefnos oed. Roedd Thomas yn gweithio fel gwehydd yn felin wlân William Harris, ‘Y Factory’. Mae’n debygol mae hen ysgubor yw’r adeilad lle lleolwyd y gwyddiau, peirianiaeth y ffatri, tua phedwar ugain metr o gartref Thomas. Mae’n sefyll hyd heddiw, er yn ddi-do. Gan fod angen mwy o le symudodd y teulu o ‘Pandy’ i ‘Ty’r Tranch’, cartref ychydig yn fwy gyda dwy stafell ar lawr, llofft fach i’r plant, gardd a thwlc mochyn. Ond un ystafell oedd gan ‘Pandy’ mwy na thebyg. Mae ‘Ty Tranch’ yn dal i sefyll, eto heb do, ond mae cynllun yw adnewyddu yn ôl y perchennog presennol. Mae pridd yr ardd yn edrych yn hynod o gyfoethog ac yn amlwg wedi derbyn gofal hyd at yn ddiweddar iawn.

            Erbyn cyfrifiad 1851 roedd pethau wedi newid; roedd Mary, John, David a William wedi gadael Cartref.  Roedd William (WG2) yn byw Gyda’i ewyrth Richard, brawd ei dad, yn Llanelli ac yn mynd i’r ysgol yno. Ac roedd tri phlentyn newydd. Herbert oedd yr hynaf wedyn Catherine a’r babi Harriet yn un mis ar ddeg oed. Doedd Elizabeth, 12, heb adael ac roedd y Catherine yng nghyfrifiad ’41 yn amlwg wedi marw’n arswydus o ifanc gan fod y Catherine yma yn bedair blwydd oed yn barod. Roedd Catherine yn enw pwysig i’r teulu. Enw eu mam‑gu wrth gwrs a oedd yn dal i ffarmio Penddaulwyn Isaf gyda’i meibion William a John. Ar ddiwrnod y cyfrifiad ym 1851 roedd ganddi ymwelwyr. Daeth Mary a David, ei gwyron,  yw gweld, wedi cerdded y pum milltir o Llangyndeyrn. Fyddant wedi cerdded drwy bentref Llangyndeyrn ac ar hyd y lonydd bach i’r gogledd, dros y llwybrau sy’n dal i groesi’r ffermydd hyd heddiw. Dros yr hewl fawr o Abertawe i Gaerfyrddin yn Nant y Caws. Fu’n rhaid mynd heibio Penbontbren, hen gartref eu tad‑cu William ac ymlaen dros diroedd Penddaulwyn ac i lawr i Ddyffryn Tywi at Penddaulwyn Isaf.

            Deng mlynedd wedyn, yn ystod rhyfel Cartref yr Unol Dalaethau, roedd bywyd yn Felindre heb newid rhyw lawer. Dengys cyfrifiad ’61 fod Thomas yn dal i weithio yn y ffatri wlân fel gwehydd; roedd nawr wedi cyrraedd trigain mlwydd oed. Roedd Hannah yn 8, ac roedd Elizabeth a Catherine heb adael Cartref. Roedd Herbert wedi dechrau ei yrfa ym myd amaeth, ac  yn debygol o fod yn was ffarm, ac yn byw ar un o’r ffermydd lleol. Roedd William yn 23. Daeth y rheilffyrdd i dre Caerfyrddin ym 1850, ac ymunodd a’r criw helaeth o ddynion i weithio gyda’r dechnoleg newydd.

          Doedd dim llawer wedi newid erbyn cyfrifiad 1871 ychwaith. Noder fod Thomas, nawr yn saithdeg, yn dal i weithio fel gwehydd, ei alwedigaeth am dros ddeugain mlynedd. Tra yn y swydd fyddai’n cael aros yn Ty’r Tranch. Roedd Elizabeth yn ddeg ar hugain, ac yn gweithio fel teilwres neu ‘dressmaker’ fel y gelwir yn y cyfrifiad. Does dim son am Catherine, ond gan ei bod yn ailymddangos yn y cyfrifiad nesaf, mae’n bosib ei bod oddi cartref yn ymweld â’i theulu rhywle. Mae’n bosib ei bod wedi dechrau gweithio fel morwyn efallai. Gan ei bod yn ddwy ar hugain mae’n bosib ei bod yn gweithio ers sawl blwyddyn erbyn hyn.

          Daeth newidiadau mawr erbyn cyfrifiad 1881. O’r diwedd roedd Thomas wedi ymddeol o’r ffatri wlân, ac o’r herwydd, wedi gorfod gadael Ty’r Tranch. Roedd nawr yn wythdeg ac yn byw yng nghysgod eglwys y plwyf yn Llangyndeyrn, ym mwthyn bach ‘Cwrt’, go dderbyn a Tafarn ‘Y Ffermwyr’. Mae’r cyfrifiad yn ei alw’n ‘Village Court’ wedi ei adeiladu ar safle hynafol iawn. Mae’r bwthyn, wedi ei foderneiddio, ac yn dal yno. Roedd Hannah yn bedwar ugain ac roedd Catherine wedi dychwelid i ofali am eu rhieni oedrannus. Rheswm arall am ddychwelid oedd bod Elizabeth wedi priodi James Thomas ym 1874, roedd hi nawr yn fam i dri o blant. Crydd oedd James a Lisa, fel y gelwir, yn byw a gweithio fel teilwres mewn bwthyn bach yn ardal Llan, Llangyndeyrn.

          Yn y degawd nesaf daw stori Thomas Griffiths i ben. Ym mis Awst, 1889, yn bedwardeg tri, bu farw Catherine ym mwthyn ‘Cwrt’. Roedd ei thad yn nawdeg un a’i mam yn wythdeg naw. Mae’n debygol fod eu rhieni yn ddibynnol ar Catherine am eu gofal, neu efallai bod Catherine yn ddibynnol ar eraill tra’n dioddef o’r afiechyd wnaeth ei lladd mor ifanc, pwy a wyr?

Cyn pen tri mis bu farw Hannah yn wythdeg naw. Heb os roedd angen gofal ar hen Thomas, a symudodd i fwy gyda Elizabeth yn ei chartref newydd ym Mhont Antwn, tua milltir lawr y cwm. Dyma le treuliodd ei fisoedd olaf tan ei farwolaeth. Fe’i claddwyd ym mynwent eglwys Llangyndeyrn ym mis Rhagfyr 1890 yn nawdeg a dwy flwydd oed. Mae ei garreg fedd fach wen yn sefyll i’r gorllewin o ddrws gorllewinol yr eglwys. Mae’n anodd darllen y geiriau ar y maen bellach, a chyn hir fydd effaith y tywydd wedi eu difodi’n llwyr.

          Dechreuwyd y daith i hela’r achau gydag arysgrifau ar gerrig beddau mewn hen fynwentydd ac mewn nodiadau Lladin a’u hysgrifennwyd gan gwilsyn ac inc, mae’n gorffen ar gyfrifiadur wedi ei gyhoeddi ar y Rhyngrwyd. Gannwyd Thomas Griffiths y Gwehydd ym 1801, aeth dau gan mlynedd heibio cyn i’r stori gael ei hadrodd. Mae ei ddisgynyddion, sydd wedi symud i’r rhan yma o Gymru i fyw, yn dechrau sylweddoli fod y rhod yn wir wedi troi, ac ein bod, o’r diwedd, wedi dod adref.

 

  ADREF